Diccionario español-nahuatl

?A

a: a, inic ce machiotlahtolli ihuic caxtilmachiotlahtolloliztli.

a (hacia): canapa, cana

a alguna parte: canah

a buen tiempo: yeccan, cualcan

a cada uno: cecenyaca

a causa: pampa

a continuación: niman

a cual: canyepan

a el (ella): quin-

a ellos (ellas): quin-

a espaldas: cuitlapan

a esta hora: imani

a esta parte: iyepan

a este lado: iyepan

a la vista: ixpan

a lo mejor: cox

a los lados: tlamac

a menudo: achica

a mí: nech-

a nosotros: tech-

a poco: tlach-

a poco no: anomo

a sus pies: icxitlantzinco

a ti: mitz-

a tiempo: imixpa

a través de: -tica

a uno y a otro: ahuic

a veces: quemanian, quimaca

a vosotros: amech-

ababol: amapotl (papaver rhoeas)

abacería: xiuhcaloyan

abacero: xiuhcani

abad: teoyotica tepachoani

abadejo: tlalxiquipilli, (lytta vesicatoria)

abadesa: cihuateoyotica tepachoani

abadía: teoyotica tepacholiztli

abajo: tlani

abalanzar: cuitlaxeloa nite

aballestar: tepoztlahuitoloa

abanderado: pantlani, pamitlani

abanderamiento: pantlaniliztli

abanderar: pantlania

abandonado: tlacahualli, icnotl

abandonar: cahua nitla

abandono: tlacahualiztli

abanicar: aaquetza nitla

abanico: aaquetzalli

abaratar: chotia nitla

abarca (calzado): mecacactli

abarcar: malcochca nitla

abarrotería: xiuhcaloyan

abarrotero: xiuhcani

abasto: cualoniliztli

abatanar: huatequi

abatible: tlachitlazaqui

abatimiento: nepilotihuechiliztli

abdomen: cuitlatecomatl

abceso: cuetlaxzahuatl

abecedario: machiotlahtolloliztli, tlahtolmelauhcan

abedul: aititl, ilitl (alnus jounllensis)

abeja: pipiyolli, pipiyolin (apis mellifica)

abeja reina: cuauhzayolli, necuhzayolli

abejaruco: xicotototl (merops apiaster) caxtiltototl.

abejorro: xicotli (apis bombus)

abertura: tlapohuiliztli

abertura (de la boca): camachololiztli

abertura (de llaga): chipelihuiztli

abeto: ozocotl (abies religiosa)

abeto blanco: acxoyatl (pinus lambertiana)

abierto: tlapouhqui

abismo: ahuehcatlan

ablandado: tlatililli, yamanilli, cecehuilo

ablandar (el corazón): yolpapatztia

ablandar: yamania nitla

abogacía: tepantlahtoliztli

abogado: tepantlahtoani

abolengo: tlacamecayotl

abolición: amoixnahuatiliztli

abolidor: amoixnahuatini

abolir: amoixnahuatia

abollado: tlapatzolli

abolladura: tlapatzoliztli

abollar: patzohua nitla

abominable: tlatelchihualoni

abominar: tlatelchihua

abonado: tlalcualitolli

abonar: yetlacualcuanti

abonar (la tierra): cualitoa

abono: cuitlazolli, cuauhzolli

abortado: zanolli, tlaxilin, tlaxilli

abortar: tlatlaxilia

aborto: tlatlaxiliztli

abotonar: totomilihui

abrazado: napalolli

abrazador: napaloani

abrazar: nahuatequi, napaloa

abrazo: tenahuatequiliztli, napaloliztli

ábrego: amilpampa ehecatl

abrelatas: tepoztlapoani

abreviación: tlailochtiliztli

abreviado: tlailochtilli

abreviar: ilochtia nitla

abreviatura: tlailochtiliztli

abrigado: tlaecatzacuililli, tlayamanixtimani

abrigar: ecatzacuilia nitla

abrigo: netlaquentiliztli

abril: abrilli, inic nahui metztli tonalpohualquixtiani.

abrir (de las flores): cueponcayotl

abrir: poa nitla, xapotla nitla

abrir la boca: camacholoa

abrir la mano: malpatzoa

abrir los ojos: ixaya

abrochado: tlatlapilli

abrochar: tlapia nitla

abrojo (planta): chicalotl

abrotoñar: xochilia nite

absceso: temalotl

absoluto: centetl, nohuanyotl

abstinencia: zahualiztli

abuela: cihtli

abuelas (plural): cicihtin

abuelo: colli

abuelos (plural): cocoltin

abuhado: aatenqui

abundancia: axcahuiliztli, tlatzotlaquiliztli, miactiyotl

abundante: axcahuac, tlalquihuac, ixachi

abundar: axcahuia

aburrido: atlahuinani

acá: nican

acabar: tlami, yacauhqui nitla, tzopa nitla

academia: toltecalli

acaecer: mochihua

acahual: acahualli

Acajutla: Acaxotlan (Lugar de balnearios o junto a las albercas), altepetl.

Acalán: Acallan (Lugar de las embarcaciones) huehuetlahtocayotl anahuac.

Acamapichtli: Acamapichtli (Puñado de cañas), tlahtoani tlein onitlapachoac Mexico Tenochtitlan ipan ce tecpatl xihuitl (1376), inic ce tlahtoatzin ihuicpa Anahuac.

acamaya: acamayatl (penaeus riveti)

acampanado: tanatic

acanalado: acaltic

acanalado (objeto): huacaltic

acanalar: acaloa

acantilado (del mar): xaxamacatimani

acantilado: acuezcomatl

acaparado: cemanalli

acaparador: cemanani

acaparamiento: cemanaliztli

acaparar: cemana

Acaponeta: Acapolnetlan (Lugar junto al centro de grandes cañas), altepetl.

Acapulco: Acapolco (Lugar de las grandes cañas o cañotas), altepetl.

acariciar: apapachoa nitla, mataca

acarrear: zaca

acarreo: zacaliztli

acaso: cuix, azo zan, ace

acatar: ixtilia nite, pachoa

acatarrar: tlatlaci

Acatlán: Acatlan (Lugar junto a los cañaverales), altepetl.

acatólico: tlateoquixtiani, tlalnetoquini

Acatzingo: Acatzinco (Lugar de las pequeñas cañas o cañitas), altepetl.

acaudillar: nitemana

Acayucan: Acayocan (Lugar donde abundan las cañas), altepetl.

acceso (de la ciudad): altepecalocoayan

acceso: calocoayan

accesorio personal: tlacatlamantli

accidentar: cocoxcui

accidentarse: cocoltia nitla

accidente: cocoliztli

acechar: chialia nitla

acedarse: xocoya

acedera: tepexocoyolli (rumex acetosa)

aceite: chiahuicayotl, chiahuitli

aceitoso: chiahuic

aceituna: cuilotl, xochicualli.

aceleración: nemocihuiliztli

acelerar: acaninotlalia nitla

acémila (planta): yolitl

aceptación: tlahuelcactli

aceptado: tlahuelcactli

aceptar: cui nitla, huelcaqui nitla, ixitta nite

acequia: acalohtli, apantli

acera: temamatli

acercamiento: axitializtli, tech

acercar: acitlania nite, yanonaci, axitia

acercarse: maxitia

acero: hueytepoztli

acertado: tlapantilli

acertar: ipantilia nitla

achacoso: anotztlani

achiote: achiotl (bixa orellana)

achiotes (plural): achiomeh

acidez: xocoliztli

ácido: xococ

ácido urico: axixtli

acierto: tlaipantiliztli

acne: zahuatl

acocil: acocilli, acocilin (cammarus montezuamae)

acocote: acocotli, acocotl, piatztli

acoger: ana

acólito: acolitoni, teopixquiconetl nozo tepalehuiani ipan teocalli (mixa).

Acolmán: Acolman (Lugar del que tiene brazos y manos) altepetl.

Acomedido: tlachihuac, mocuini

acometido: tlalnepanhualtiliztli

acomadarse: aqui

acompañado: tlatlayeloac

acompañamiento: tetlayeliztli

acompañante: tlatlayeni, ontecahuani

acompañar: axiltia nite, huica nitla, tlanica nite

acomgojado: tetlocolli

acongojar: tlocoltia nite

aconsejado: tlatolnamictli

aconsejar: tlahtolnamiqui nitla

acordar: tlanamiqui

acordarse: tlalnamiqui

acordeón: acordioni, tepozcuicacaxitl

acosado: tlaicihuitilli, tecuecuechmictoani

acosar: icihihuia nitla

acoso: tlacihihuiliztli

acostado: motecac

acostar: teca nitla

acostarse: colihui, moteca

acostumbrado: ticnemitilli

acostumbrar: ticnemitia

acrecentar: tlapihuia nitla, pilhuilia nitla

acreedor: itechtlactoc

acrópolis : acopaltepetl, calmanayotl.

actividad: iciuhcayotl, tequipanoliztli

actitud: tetzahuitl

activo: aini

acto: ainiliztli

Actopan: Atocpan (Lugar sobre la tierra fértil), altepetl.

actuación: ixehuayiliztli

actual: axcan

actualmente: axcaniztica

actuar: ixehuayilia

acuchillar: tepozmacuauhuia nitla

acudir: huellamati

acuarela: tetlapalli

acuarelas: cuauhtlapaloni

acuario: michacaxitl

acuario (lugar): ahuacoyan

acuático: aqui

acueducto: atiacuihuayan, aohtli

acuerdo: neyolnonotzaliztli, tlanemililiztli, tlateixpahuilli

acumular: potzoa

acusación: tlateixpahuiliztli

acusado: tlateixpahuilli

acusante: tlateixpahuiani

acusar: teilhuia nite, teixpohuilia nitla

acurrucado: tecocholli, tecochoc

acurrucar: cochoa nite

adaptado: yaitlayollo

adeherir: tzitzini

adelantar: tototza

adelante: ocachinepan, ocnepan

adelgazado: tlacanauhtli

adelgazamiento: tlanahuiliztli

adelgazar: canahua nitla

además: noiuhqui

adentro: tlahtec

adepto religioso: teotlalnotequi

aderezado: tlachichihualli, tlaixamilli

aderezar: chichihua nitla

aderezo: tlachichihualiztli

adicción: cochipayotl

adicto: cochipatilli

adición: cetiliztli

adicionar: cetilia

adiestrado: tlayacatentli

adiestrar: yacana nite

adinerado: tominyi

adios: ane

adivinanza: zazaniliztli, tlacanenquiztli

adivino: tlachixqui, nahualli

adjetivo: tlahtohualli, tocatlacencaquetl

adjudicado: tetechtilli

adjudicar: techti nite

adjudicarse: techtilia nite

administración: tetlamamaquiliztli

administrador: tetlamamacani

administrar: tlamachia nite, pixcua

administrativo: pohuani, tetlamamaquilli

admirable: mahuitztic

admiración: tlamatzahuiliztli

admirar: itzahuia nite

admitido: tlahuelcactli, tlacelilli

admitir: huelcactia nitla, celia nitla

adobar: tlachichia

adobe: xamitl

adobo: tlachichitl

adolescencia femenina: ichpocatepitoncayotl

adolescencia masculina: oquichpilcayotl

adolescente (hombre): oquichpiltzintli

adolescente (mujer): ichpocatl

adolorido: texiuhtlati

adonde: can, canic

adopción: netepitzintiliztli

adoptado: netepitzintilli

adoptar: piltzintia nitla

adorable: neteotiloani

adoración: neteotiliztli

adorador: neteotiloani

adorar: teotia

adormecer: cochtlaza, cochtia nitla

adormecido: tecochtectli

adormecimiento: tecochtecaliztli

adornado: tlacencahualli, tlaxochimaqui

adornar: chichihua, cencahua nitla

adorno: xauhqui, tlacencahuatli

adorno de papel: amaneapanalli

adquirir propiedad o bienes: axcati

adquirir peso: etia

aduana: calixcuacalli

adueñar: axcatia

adulterio: tetlaximaliztli

adultero: tetlaxinqui, tlaxinqui

adulto: huehueyi

adverbio: cauhtic

advertir: nonotza nitla, xonexca

adviento: huallaliztli

aerodeslizador: ehecatlapalqui

aerolito: citlalminatetl

aeronave: tepoztotl, acalpatlani

aeropuerto: ehecalquixoayan

afabilidad: ecpilticayotl

afamar: tenehua nitla

afeitada: xahualli

afeitar: xahua, xima nite

afeite: xahualli

afeminado: huilontli

Afganistán: Afgania, tlahtocayotl.

afgano: afganecatl, afganitl

aficionado: itechmomaqui

afilado: tenitztic, huitztic

afilar: tentia nitla

afirmación: quemah

afirmar: tohua nitla

afirmativo: quemah

aflicción: ellelli

afligido: tlaocoxqui

afligir: chichinatza

aflojar: caxani, molonia

aflojarse: caxahua

afónico: icotocac, itzahuacac

afrentar: atemohuia

afrentarse (de alguien): ixmalia

Africa: Africa, hueytlahtocayotl.

africano: africanecatl, africatl

afro: cacatzac, cacatzatlacatl

afroamericano: cacatzac, cacatzatlacatl

afuera: quihuac

agachado: pixtoc

agachar: ayeuhtihuetzi, pixtoa

agalla: nacazcolotl

agalla de carrizo: acatemetl

agarrar: aana, cui, quitzqui (verbo regular)

agarrarse: quitzquia

agave: metl

agave americano: quetzalmetl (agave americana)

agave azul: texometl, tequilametl (agave tequilana weber)

agave lechuguilla: metontli (agave lecheguilla)

agave mezcalero: xoxocmetl (agave potatorium)

agave pulquero: necuhmetl (agave atrovirens)

agitación: etzontiliztli

agitado: etzontli

agitador: etzonqui

agitar: etzona

aglomerado: huipani

aglomerar: huipana

agonía: nemocihuiliztli

agotamiento: ahuatzaliztli

agotar: ahuatzi

agradable: pacqui, cemelle

agradar: pactia

agradecer: tlazohcamati

agradecido: tlazohcamatilli

agradecimiento: tlazohcamatiliztli

agriar: xocoya

agrio: xococ, xocotl

agrupación: ololohuiztli

agrupar: ololohua

agrura: xocoliztli, elchichinatl

agua: atl

agua de nixtamal: nexatl, nexayoh

agua de sabor: xocoatl

agua deliciosa: ahuelic

agua estancada: apolatl

agua fría: acecec

agua helada: itzticatl

agua golpeada: chapalli

agua mineral: ameyalatl

agua oxigenada: aayoliztli

agua potable: chipahuacatl, yecatl

agua reflejante: atezcatl

agua salada: poyecatl

agua salitrosa: tequixquiatl

agua sucia: atzoatl

agua termal: atotonilli

agua transparente: atezcatl

agua turbia: tezatl

aguacate: ahuacatl

aguacate grande: pahuatl

aguacate silvestre: chichicahuacatl

aguacates (plural): ahuacameh

aguacatero: ahuacacuahuitl (persea americana)

aguacero: quiahuitl

aguado: apaltic

aguador: amacac

aguafiestas: atlahuinani

aguajocoque: ahuaxocotl

aguamiel: ayonecuhtli, menecuhtli, tecuatl

aguanieve: acetl

aguantado: ehuatoc

aguantar: ehua

aguardar: pielia nitla, chialia nitla

aguardiente: iliztli, atletl, octli.

Aguascalientes: Aguascalientes (Atotonquipan), tlahtocayotl Anahuac.

aguascaltense: aguascaltecatl

agudeza: tenaccayotl

agudo: huelicacuicatl, tenatic

agudo (sonido): yollo

agüero: tetzauhtli

aguijón: tlimiuhqui

águila: cuauhtli

águila arpía: tecolocuauhtli

águila calva: iztacuauhtli (haliaeetus leucocephalus)

águila pie barrado: itzcuauhtli (spizaetus ornatus)

águila quebrantahuesos: tlecuauhtli (caracara cherewey)

águila real: quetzalcuauhtli (aquila chrysaetos)

Águila roja: Chichilcuauhtli

águila solitaria: tlilcuauhtli (harpyhaliaetus solitarius)

águilas (plural): cuauhtin

aguililla: cuauhconetl

aguilucho: cuauhconetl

aguja: coyolomitl, itzmitl

agujerado: coyoctic, coyonqui, coyonilli

agujerar: coyonia nitla

agujerito: tlacoyocton

agujero: coyoctli, calactli

agujero (de tumba): tecochtli

agujero grande (sótano): coyohuac

agusanado: tlaocuilli

agusanar: ocuilia nitla

agusanarse: chacalihui

agustino: agustín teopixqui

amabilidad: yecnacayotl

amable: tlacatl, tlazotli, yamancac

amado: tlazotli

Amalucan: Amalocan (Lugar donde abunda el papel), altepetl.

amamantado: chichitilli

amamantar: chichiti

amanecer: tlahuilli, tlaneci, tlahui, tlanezcayotl

amante (hombre): tlaixnamic

amante (mujer): cihuatlaixnamic

amapola: amapotl (papaver rhoeas)

amar: tlazohtla nitla

amaranto: huauhtli (amaranthus angiospermae)

amargo: chichic, chichiliztli

amargoso: chichictic

amarillarse (ponerse amarillo): cozahui

amarillento: cozahuac

amarillo: coztic

amarillo claro: iztacoztic

amarillo medio: cozauhtic, cozauhqui

amarrado: ilpitoc

amarrar: ilpia

amasar: texhui

amate (árbol): amacuahuitl (ficus americana)

Amatepec: Amatepec (Lugar en el cerro de los amates), altepetl.

Amatitlán: Amatitlan (Lugar entre los árboles de amate), altepetl.

Amatlán: Amatlan (Lugar junto a los amates), altepetl.

ámbar: apozonalli, cozahuitl

ambidiestro: necocmomatqui

Amealco: Ameyalco (Lugar de manantiales), altepetl.

Amecameca: Amaquemecan (Lugar donde los papleles indican), altepetl.

amén: amen, mayuhmochihua

amenazado: atemauhtilli

amenaza: atemauhtiliztli

amenazar: atemauhtia

América: Ixachitlan, America, hueytlahtocayotl.

americano: amerinecatl, americatl

americano criollo (europeo): tlacataztalli

americano meztizo (yankee): yancuitlacatl, yancuitl

americano nativo (indígena): ixachitecatl, ixachitlatl, ixachitlacatl

amerindio: ixachitecatl, ixachitlatl, ixachitlacatl

amiga: hueltiuhtli

amigable: icniuhtiloni, icniuhyo

amigo: icniuhtli

amigos (plural): icniuhtin

amiguito: icniuhpilli

amiguitos (plural): icniuhpipil

amistad: icniuhyotl

amistad sincera: cemicniuhyotl

amistoso: icniuhyo

amo: tecuhtli, tlacahuac

amollar: molehua (nic)

amonestación: teyolmaxilitiliztli

amonestado: teyolmaxilitilli

amonestar: yolnaxilitia nite

amontonado: tentoc

amontonar: tentoca

amor: tlazohtlaliztli

amor egoísta: chahuaztli

amoe enfermizo: chahuaztli

amordazado: ahuellatoani

amordazar: ahuellatoa nite

amparado: tlayualli, motetoctli

amparo: netetoctiliztli, netontliliztli

amplio: patlahuac, coyahuac

ampliar: patlahua nitla, coyahua

ampolla: axittomoctli

Ámsterdam: Ansterdania, altepetl.

amuleto: neltoconi

ánade: canauhtli (anas sibilatix)

anafre: xiuhcaxitl

Anáhuac: Anahuac (Lugar cerca del agua), Mexico, mexicatlahtocayotl.

Anahuacalli: Anahuacalli (Casa en la orilla del agua)

Analco: Analco (Lugar al otro lado del río o allende), calpolli.

analfabeta: amatqui

analfabetismo: amatquiyotl

análisis: ihitlacoliztli

analizado: ihitlacolli

analizar: ihitlacoa

ananá: matzatli (pinea ananas)

anaranjado: chilcoztic

anatomía: tonacayoliztli

ancho: patlahuac, coyahuac

anchura: patlahuaztli

anciana: ilamatl

ancianidad: huehueyotl

anciano: huehue, huehuetini

ancina: machamo

ancla: acachicolli

andalucí: andaloxi

Andalucía: Andaloxia, tlahtocayotl Caxtillan.

andaluz: andaloxinecatl, andaloxiatl

andamio: tlapechtli

andante: nenemini

andar: manenemi, nenemi

andar herguido: aquetztinemi

andar ocupado: pachotinemi

andariego: amomotlaliani, nenenqui

Andorra: Andorra, tlahtocayotl.

andorrano: andorratl

andrajo: tilmazolli

andrajoso: tzoyoc

anegado: tlaaqui

anegar: aaqui nitla

anemia: tolichtli

anémico: tolichtic

anestesiado: tecochtectli

anestesiar: cochtlaza

anfiteatro: ixehuacalli

anfitrión: tlacuanotzqui

ánfora: apilolli

ángel: anxelin, anxelli

anglicano: anglitlaltecatl

angloamericano: yancuitlacatl, yancuitl

anglosajón: anglitecatl, anglitl

Angola: Angollan, tlahtocayotl.

angoleño: angoltecatl, angolatl

angosto: tzoltic

anguila: coamichin (ophichthus pacifici)

ángulo: campa, xomolli

angustiado: netlamachiliani

angustia: netlamachiliztli, netequipachololiztli

angustiar: netequipacholoa, netlamachia

anhelar: teocihui (nic)

anidar: chantia

anillas (para gimnasta): neyecomaxitlaztli

anillo (de compromiso): maxitlaztli

anillo: maxitlaztli, cozcatl

ánima: yoliliztli, tetonalli, elhuayotl

animal: yolcatl

animal acuático: atlanemini

animal carnivoro: tecuani

animal cuadrupedo: manenemini

animal domestico: tlacaciuhnemini

animal salvaje: tecuani

animal volador: papantlanemini

animales (plural): yolcameh

animalillo: yolcatzin

animar: acohuetzi, yollomatca

aniquilar: atletia nitla

aniversario: cenhuahuetiliztli

ano: tetzahuitl, cexihuitl

anorak: ecatzacuilli

anotación: tlapoalmachiotl

ánsar: tlalalacatl (anser anser)

ante: ixpan, ixtla, ixtlan

anteantier: eyopan

anteayer: yehuiptla, yeohuiptla

antebrazo: acolmaitl

antena: antenatl

antepasado: achtontli

anterior: achtopan

anteriormente: amoquincantin, achtopan

antes: achto, achtotipan

antier: yahuiptla

antigua cultura mexicana: huehuemexicayotl

antiguamente: amoquincantin

Antigua y Barbuda: Antihua huan Barbuda, tlahtocayotl.

antigüedad: neneyotl, huehcayotl

antiguo: huehcani

antílope: cuacuauhmazatl

antiojos: ixtehuilotl

antojadizo: neicoltini

antojar: icoltia nite

antojería: neicolhuayan

antojo: neicoltiliztli

antorcha: ocopilli

antropoide: ozomatlacatl

antropomorfo: tlacamachiyo

anuario: xiuhpohualli

anunciar: tenehua

anzuelo: tepozcololli

añadido: tlaltlapilhuilli

añadidura: tlatlapilhualiztli

añadir: axiltia nitla, tlapilhuilia nitla

añadirse: zalihui

añejo: huehcani

añil (planta): xiuhquilitl (indigofera spp.)

año: xihuitl

año nuevo: yancuxihuitl

apache: apachtli, chichimetlacatl.

apachurrar: pachoa

apacionar: comoni

apagador: tlacehuiani

apagar: cehui nitla

apagarse: cehui nitla

Apan: Apan (Lugar sobre el agua o el río), altepetl.

apapachar: apapachoa nitla

aparato: huaztli

aparato (desconocido o novedoso): amixmachhuaztli

aparcamiento: tepozmalacatlalyocan

apareado: tlapotilli

apareamiento: tlapotiliztli

aparear: potia nitla

aparecer: neci

aparecerme: huelitta

aparecido: necitli

aparecido (fantasma): huelittaloni

apartado: tlacuanilli, xelotoc

apartar: cuania, xeloa

apartarse de alguién: icuania

aparte: amo ceccan

Apatzingán: Apantzincan (Lugar sobre las aguas del pequeño río), altepetl.

Apaxco (Apasco): Apazco (Lugar donde se exprime el agua), altepetl.

apedrear: tehuilia nite

apellido: meyotl

apenas: aocaya, quemach

apéndice: pilli

apestar: potonia nitla

apeste: potoniliztli

apestoso: potoniyo

apicultor: mimiauhtecatl

apicultura: mimiahuacaxitl

apilamiento: pantli

apilar: panoa nite

apisonar: peni nite

Apizaco: Apitzauhco (Lugar de agua delgada), altepetl.

aplanar: petzohua nitla

aplastado: patztic, patlachtic

aplastar: patzmiqui

aplastarse: patlachihua

aplaudir: matzatzini

aplomado: nextic

apodo: ontetocaitl

apolillarse: ehemi

apostasía: tlalnetoquiliztli

apostata: tlateotocani, tlalnetoquini

apóstol: apoxtolli, tlahtoquixtiani.

aportado: ihcuailli

aportar: ihcuailia

apoyo: tlacuauhnapaloliztli

aprender: tzaloa, tlazalohua

aprendido: tlamachtilo

aprendiz: nemachtlapouhqui

aprendizaje: tlamachtiliztli

apreciado: huelcamatilli

apreciar: huelcamati nitla

aprecio: huelcamatiliztli

apretado: tilinqui

apretar: patzoa, tilinia, linia nite

apretarse: mixtilinaltia

apresiado: tlanteyotilli

apresiar: tlanteyotia

apretado: tlapacholli, tlamapiquilli

apretar: mapiqui nitla

aprisionar: malcochoa

apropiado: cualli, inamic

apropiar: axcatia

apuesto: huelneci

aquellos que: ahquihuan

aquí: nican

árabe: arabiatecatl, arabiatl, arabiatlacatl

Arabia saudita: Arabia, tlahtocayotl

arabígo: arabiatecatl, arabiatl, arabiatlacatl

aracnido: pepeyoctli

arado: yelimiqui

arado de bueyes: cuacuahue yelimiqui

Aragón: Aragonia, tlahtocayotl Caxtillan.

aragonés: aragonecatl, aragoni

araña: tocatl

arañas (plural): tocameh

arándano (árbol): texocapolcuahuitl (vaccinium myrtillus)

arándano: texocapolin

árbol: cuahuitl

árbol del cacao: cacahuacuahuitl (theobroma cacao)

árbol del perú: copalcuahuitl (schinus mollae)

árbol frutal: xococuahuitl

arboleda: cuauhtlan

arboles (plural): cuauhmeh

arbusto: cuauhtontli

arca: petlacalli

arcabuz: metlequiquiliztli

arce: ahuachichitl (acer rubum)

arcilla: tepalcatl, tlaltepalcatl

arco (de tiro): tlahuitolli

arco (del pie): xocpalli

arco: huitoliuhqui, calmanayotl.

arco iris: cozamalotl

arco toral: teculolli

arder: tlatla

ardilla: techalotl, tlachalotl (sciurus poliopos)

ardilla de agua: ahuitzotl

ardillón: mototli

área verde: cuauhtlan

área: tlacauhtli

arena: xalli

arena fina : xalpicilli

arenal: xalpan

arenoso: xallo

arete: champochtli

aretillo (planta): atexochitl

argamasa: tenezoquitl

Argelia: Algeria, tlahtocayotl.

argelino: algerianecatl, algeriatl

Argentina: Arxentina, tlahtocayotl.

argentino: arxentinecatl, arxentinatl

argolla: coacatl

argolla de madera: cuauhcoacatl

argumento literario: amoxtlapehualiztli

arista: cuauhtexticatontli

arlequín: xolotl

arma: yaotlatquitl

armadillo: ayotochtli (dasypus novemcintus)

armadura: tlatecpilotoliztli, colohtic

armas: teyaochihualiztli

armazón: colotli

Armenia: Armenia, tlahtocayotl.

armenio: armenitecatl, armeniatl

armiño: iztacoyotl (mustela erminea)

armónica: cuicaxitl

aro: cozcatl

aroma: ahuiyac, xochiahuiyaliztli, poctli

aromático: ahuiyo

arpa: mecacuicapantli

arpía: tecolocuauhtli

arquitecto: calmanani

arquitectónico: calmanayo

arquitectura: calmanayotl

arquivolta: tlanololli

arrabal: tenanquiahuatl

arraigado: nelhuayo

arraigar: nelhuayoltia

arrancado: tlaquixtilli

arrancar: huihuitla, quixtia nitla

arrastrado: tlahuilanani

arrastrar: huilana nitla

arrebatado: tlacuitihuetziani

arrebatar: cuitihuetzi nitla, acitihuetzi

arrebato: tlacuitihuetziliztli

arreglar: yectilia nitla

arreglo: tlayectiliztli

arrepentido: moyolcuepqui

arrepentimiento: neyoltequipacholiztli, nelyolcocoliztli

arriba: aco

arribada: hualaliztli

arribar: aci

arrimar: axitia

arrodillarse: motlancuaquetza

arrogancia: nacaztzonteyotl

arrojar: tepehua, tlaxilia

arrojarse: momayahui

arrollado: tecochtlalli

arrollar: cochtlaza nite

arroparse: tapachquentia

arroz: iztachtli (oryza sativa)

arruga: xolochtic

arrugado: pachicihini, pilinqui

arrugar: xolocholoa

arrugarse: pilihui, xolochoa

arte: toltecayotl

arteria: ezcococtli

artesa: cuauhapaztli

artesanal: amantolli

artesanía: tlamachtli

artesano : amantecatl, tlamachqui

articulación (de los dedos): mapiliztli

artículo: inic

articulo (de reporte): centlamantli

artificial: tlatoltecahuilli

artillería: tequiquiliztli, tlequiquiztli

artista: toltecatl

Aruba: Aroba, tlahtocayotl.

asado: tlatzoyolli

asador: nacacaxitl, tlatzoyoloni

asalariado: tlaxtlahuilli

asalariar: tlaxtlahuia

asar: tzoyonia nitla

asco: tlailtializtli

asedo: xocotac

asenso: azauhyatl

asentarse: motlalia

aserradero: cuauhtiloyan, cuauhxoxouhtlaliztli

aserrín: cuauhtlazolli

asesinado: mictilo

asesinar: mictia nite

asesino: temictiloni

asfalto: chiapopotl

asfixiarse (por humo): popocmiqui

así: ihcon, ihquin, yuhquin

así como: in yuh

así se dice: in yuh mitotica

asi sea: amen, mayuhmochihua

Asia: Axia, hueytlahtocayotl.

asiático: axiatecatl, axiatl

asiento: icpalli, cuauhicpalli

asir: ana, cui, mapachoa

asistente: tepantillo

asma: yolixihuic, neihotzacualiztli

asno: axnotl (equus asinus)

asoleado: tonalmicqui, tonalhuilli, atonauhqui

asoleamiento: tonatiuhliztli

asolear: tonalhuia nitla

asolearse: tonalmiqui

asomar: nanahua

áspero: tilictic, chachacuac

asqueroso: motlailtiani

astilla: ximalli

astro: ilhuicatlamatli

astrología: ilhuicatlamatiliztli

astrólogo: ilhuicatlamatini

astronauta: ilhuicanemini, citlaltepozacalteyacanqui

astronomia: ilhuicatlatiliztli

asturiano: axturiatecatl, axtuariatl

Asturias: Axturia, tlahtocayotl Caxtillan.

astuto: minatini, yolizmatqui

asunción: tlecolizcayotl

asustado: mamahtli, mamahtiloc

asustar: mohtia

asustarse: momauhtia nite

atabal: huehuetl

atacar: petlachiuhqui

atado: aompac, ilpitoc

atadura: ilpicayotl

atadura (de años): xiuhmopilli

atajo: otzaliztli

atalaya: tlapilcoyan

atar: ilpia

ataud: micpetlacalli

ataviado: motopalquetzqui

ateísmo: atle teoyotl

atemoztli: atemoztli (cascada o caida de agua), inic caxtolli huan ce metztli tonalpohualli.

Atenas: Atenia, altepetl.

atención: tlayehuacaliztli

Atenco: Atenco (Lugar en la orilla de agua), altepetl.

atento: tlatta

ateo: amoteoni, ateoni

aterrorizar: mamauhtia nite

atesorar: teocuitlapia

atestiguado: temelahuani

atestiguar: melahua nite

atiborrar: atipochoa

Atitalaquiac: Atitalaquiyac (Lugar del resumidero de agua), altepetl.

Atitlán: Atitlan (Lugar entre el agua) atezcatl ipan Cuauhtemallan.

Atlacomulco: Atlacomolco (Lugar de los barrancos), altepetl.

atlcahualo: atlcahualo (fin de las lluvias), inic ce metztli tonalpohualli.

atlas: cemanahuactli

atleta: neyeconi

atletismo: cenetlaloliztli

Atlixco: Atlixco (Lugar en la superficie del agua), altepetl.

atmósfera: ehecaliztli

atole: atolli

atole de frutas: xocoatolli

atolladero: zoquicoayan

átomo: achitotontzin

Atotonilco: Atotonilco (Lugar de aguas termales), altepetl.

Atoyac: Atoyac (Lugar del río), altepetl.

atraer: tlatlacohuiloa nite

atraído: tlatlacohuiloni

atrapar: matlalhuia nitla

atrás: icampa

atrás de él: icuitlapan

atravesar: pano

atreverse: ateixcoa

atrevido: acanixmauhqui, ateixcotlachiani

atrevimiento: ateixcotlachializtli

atril: tepoztlaconi

atropellado: tecochtlalli

atropellar: cochtlaza nite

audiencia: pohualtlahtolli

auditorio: tlacacoayan

aula: nemachtilcalli

aullar: coyolia nite, coyoa nite

aullido: tecoyoliztli

aumentado: tlatlapilhualli

aumentar: tlapilhuia nitla, pilhuilia

aumentar (el precio): tzontia nitla

aumento: onyaliztli, hueyaliztli

aumento (de precio): tlatzontiliztli

aún: oc

aún lado: itlac, -tlan

aún no: ayamo, ocachi

aunque: manel

aura: chamatl (catharista atritus)

aurora: tlahuiztli

aurora boreal: mixcoatl

ausente: amoixpani, atac

Australia: Austlalia, tlahtocayotl.

australiano: austlaltecatl, austlaliatl

Austria: Axtlia, tlahtocayotl.

austriaco: austliatecatl, axtliatl

auto: tepozmalacatl

autobús: calmimilolli

automóvil: tepozmalacatl

autopista: hueyohtli

autoridad: mahuitzticayotl

auxilio: tepelehuiliztli

auyentar: totoca nite, chololtia nite

avance: acoquitzaliztli

avanzar: acoquitza

avaricia: aneconatlaniliztli, atlequicahualiztli, teyaohuacaliztli

avaro: aninocotontlani

ave: tototl

avefría moñuda: acitli (tototl)

avena: mecatlaulli (avena sativa)

aventador: ecazacahuiloni

aventajar: cempanahuia

aventar: tlamotla

avergonzarse (de alguien): ixmalia

avestruz: tlacatototl

aviador: acalpatlatini

avión: tepoztotl, acalpatlani, tepozhuilopatlanqui

avión de combate: tepoztotl teyaochihuani

avioneta: tepuztotontli, acalpatlanitontli

aviso: amatlacuilolli, tenemachtiliztli

avisar: tlaquehuia nite

avispa: etzatl (vespa vulgaris)

avispón: chilpatl

avoceta: acoatototl (himantopus mexicanus), tototl.

Axayacatl: Axayacatl (rostro de agua), tlahtoani tlein otlapachoac Mexico Tenochtitlan ipan macuilli acatl xihuitl (1468 canapa 1481).

axila: ciyacatl

¡ay!: ¡axax!

Ayala: Mapachtlan (Lugar de mapaches), altepetl.

ayer: yolhua

ayocote: ayocotli

ayuda: tepalehuiliztli

ayudar (por interés): macoa nite

ayudar: palehuia nite

ayunar: tzahua

ayuno: ayatlequicuac, netzahualiztli

ayuntamiento: coatlacan

azabache: tliltic, yapaltic

azacán: amacac

Azacualpa: Atzacualpan (Lugar sobre los adoratorios de agua), altepetl.

azadón: tlaltepoztli

azar: patolli

Azcapotzalco: Azcapotzalco (Lugar de hormigueros), altepetl.

Azerbaiyán: Azerbayania, tlahtocayotl.

azerbaiyano: azerbaiyanecatl, azerbaiyatl

azor: yoaltohtli, paxacuatl (accipiter gentilis)

azote: temecahuitequiliztli

azotea: tlapantli

azteca: aztecatl, mexicatl, nahuatl

azúcar: chiancacatl

azucarado: chiancacayo

azucarar: chiancaca

azucena: omixochitl

azuela: matepoztli

azufre: yolimochitl (S)

azul: texotic, texotli

azul añil: yahuic, yahuitl

azul cielo: xoxouhtic

azul marino: atlancayotic

azul morado: yahuic, yahuitl

azul rey: matlaltic

azul turquesa: xiuhtic

azulejo (ave): texotototl (thraupis episcopus)

azulejo: xiuhxamixtli

B

b: b, inic ome machiotlahtolli ihuic caxtilmachiotlahtolloliztli.

baba: tencualactli, iztactli

babero: tecualantiloni

Babilonia: Babilonia, huehuetlahtocayotl in cemanahuactli.

babilonio: babilonitecatl, babilotl

babosa (gusano): tlalconetl

baboso: tecualacquizani

bacinica: cuitlacaxitl, apaztli

báculo: tlacolli

Bagdag: Babilon, altepetl.

bagre: axolomichin

Bahamas: Bahamah, tlahtocayotl.

bahía: anepalco

Bahrain: Bahrain, tlahtocayotl.

Baja California: Mexicatl California, tlahtocayotl Anahuac.

baja California Sur: Mexicatl California Huitztlan, tlahtocayotl Anahuac.

bailador: macehuani

bailar: macehua, totia nitla

bailar (asidos de la mano): nahua nite

bailarín: macehuani

baile: macehualiztli, mitotiliztli

bajada: temoayan

bajar: temo

bajo (estatura): ahuatetztli

bajo: amotlacpac

bala: temitl, tepoztlachtli

balcón: ohtlachialotl

balear: balearitecatl, baleariatl

ballena: hueymichin

ballesta: tepoztlahuiliztli

ballet: netotiliztli

balneario: acaxotlan

balompié: xoctapayoliztli

balón: tapayolli

balsa: acalpechtli, acalli, acaltontli

balsamo: huitziloxitl

bambú delgado: ohtlatl

bambú macizo: acapitzactli (bambusa vulgaris)

bambú musical: chicahuiztli

banana: tzapalolli, tzapalotl

bananero: tzapalolcuahuitl (musa lacatan)

banca: icpalli, hueyicpalli

banca didáctica: cuauhicpalli

banco: tlacohualocoyan, tomincalli

banda: icnihuan

bandera: pantli, panquetzalli

banderín: pamitl

banderola (de barco): acalcuachpamitl

banderola: pamitl

bandolina: mecahuehuetontli

bandurria: mecahuehuetontli

bañarse: altia, tema

bañera: nealticaxitl

baño: axixcalli

baño (cuarto): nealtimaloyan

baño público: axixcalli

baño de vapor: tematzcalli

banqueta: temamatli

baqueta: olmaitl

bar: ocnancalli, ocnamacoyan

baraja: amapatolli

barandal: tepozohtli

barato: amopatic, apatiuhqui

barbado: tentzoni

barba: tentzontli

barba blanca: tentzoniztatic

barba negra: tentzontliltic

barba roja: tentzonchilcoztic

Barbados: Barbadia, tlahtocayotl.

bárbaro: atlacatl, popolocatl

barbechar: popoxoa

barbería: neximaloyan

barbilla: tenchalli

barca: acalpechtli, acaltontli

Barcelona: Barcelona, altepetl.

barco: acalli

barniz: axinitl

barnizador: tlaxuani

barnizar: ixpetzoa nitla

barquero: tlaneloni

barquillo: acalton

barra: huitzoctli, tepozhuitzoctli

barranca: atlacomolli

barranco: comolli, atlauhtli

barras (para gimnasio): tepoztlaconeyecolli

barrena: tlamamalihuani

barrendero: tlachpanani, tlachpani

barrer: tlachpa

barrica: cuauhcomitl

barrido: tlachpantli

barriga: xilantli, itetl

barrigón: xixiahuac

barril: cuauhcomitl

barrio: calpolli

barrio de extrangeros: tlacanepanaltepetl

barro: tepalcatl

báscula: tlatamachiohualoni

base (arquitectura): tzintetl

base (raíz): nelhuayotl

básico: monequi

básquetbol: chiquiuhtapayoliztli

bastante: ixachi, cenca huel

bastón: tlacolli, topilli

basura: tlazolli

basurero: zolyocan, tlazolyocan

bat: cuauhtlacotl

batalla: necaliliztli

batata: tlalcamohtli, camohtli (ipommea batatas)

bate: chicahuac huitzoctli

batidora: tepozpatzcaloni

baúl: cuauhcaxitl, cuauhpetlacaxitl

bautismo: tecuaquiyotl

bautisterio: tecuatequiloyan

bautizar: cuatequia nite

bautizo: tecuaquiliztli

bebé: conenetl, conetzintli

bebedor: topocatl, atlini

beber: i nitla, coni, oni

beber agua: atli

bebible: itli

bebida: tlapiazoiliztli

bebida alcohólica: techichic

bejuco: cuamecatl

Belarus: Belarruxia, tlahtocayotl.

belga: belxitecatl, belxicatl

Belgica: Belxica, tlahtocayotl.

Belice: Hueycopan, tlahtocayotl.

beliceño: hueycopanecatl, hueycopatl

Belmopan: Hueymolpan (Lugar sobre los grandes guisados), altepetl.

belleza: cualnezcayotl, tlahuelilocayotl

bello: chichipaltic, quetzaltic, cualtzin

bellota: ahuatomatl

bendecir: teochihua nite

bendición: tlateochihualiztli

bendito: tlateochihuani

beneficiar: nemactia nite

beneficio: teicneniliztli

benignidad: tlatlacayotl

Benin: Benin, tlahtocayotl.

benjamín (último hijo): xocoyotl

berenjena: camohtomatl

Berlín: Berlin, altepetl.

bermejo: chiltic

bermellón: tlatlauhtic, tlapalli.

Bermudas: Bermudia, tlahtocayotl.

Berna: bernia, altepetl.

berrendo: tetzmazatl (antilocapra americana)

berro: atezquilitl (nastrutium officinale)

besar: tempitzoa nite, tenamiqui

beso: tempitzoliztli, tenamiquiztli

bestia: tecuani

bestial: atlacamani, tecuani

betún: tlazaloloni

biblia: teoamoxtli

biblioteca: amoxtlatiloyan

bibliotecario: amoxiuhtlatiani

bíceps: acolnacayotl

bici: huizi, omemalacatl

bicicleta: huiziquetla, huizi, omemalacatl.

bien : cualli

bienaventuranza: tlalnocpilhualiztli

bienechor: teictliani

bienvenido: ximopanolti

bienvenidos: ximopanolti timochtin

bifurcado: maxaltic

bifurcar: maxa

bigote: camatzontli

bikini: maxtlaton, maxtlatl

Bilbao: Bilbaotl, altepetl.

bilingüe: ometlahto

billete: amatomin

binocular: huehca machiolli

biología: neminilizyotl

biologo: neminilizyoani

Birmania: Burmia, tlahtocayotl.

birmano: burmianecatl, burmiatl

bisabuela: achcihtli

bisabuelo: achtontli

bisnieta: cihuaicutontli

bisnieto: icutontli

bisonte: tlacaxolotl (bison bison)

bizcocho: totopochtli

bizcoso: ayotic

biznaga: huitznahuatl (echinocactus grusonii)

blanco: iztac, iztatic

blancura: iztacayotl

blando: papatztic, patzic

blanqueado: tlaahuitecqui, tlaiztalli

blanquear: iztalia nitla

blasfemar: huexcatlahtoa

blasfemia: huexcatlahtolli

blasfemo: huexcatlahto

bledo: cuauhquilitl

bloque: xamixtli

bloque (grupo): centlacotontli

blusa: huepilli

boa: mecacoatl (boa constriptor occidentalis)

bobería: aompanehuatl

bobo: aompanehuac

boca: camatl

boca interior: camatapalli

bocado: cencamatl

bocina: tlahtoaqui

bocón: camaxipolli

boda: nemictiliztli

bodega: tlaliloyan

bodoque: telolotli

bofe: chichitl

bofetada: ixtlatziniliztli

bofetear: ixtlatzinia nite

bofo: zonetic

Bogotá: Bogota, altepetl.

bol: cuauhcaxitl

bola: tapayolli

bola (de billar): tlachpatolli

bola (de estambre): tlatetectli

boleibol: matopetiliztli

bolígrafo: totolacatl

Bolivia: Bolivia, tlahtocayotl.

boliviano: boliviatl

bolo: necuauhmotlalli

bolos (juego): necuauhmotlaliztli

bolsa: xiquipilli, tanatl, xiquipiltontli

bolsudo: tanatic

boludo: tepocatl

bomba (de agua): anoquiloni, atlequicahualoni

Bombay: Bombaya, altepetl.

bombero: tlacuehuiani

bonanza: cactimaniliztli

bondad: cuallotli, cuallotl

bonito: cualtzin, chipahuac

borde: tentli

bordón: topilli

borrachera: tlatlahuaniliztli

borracho: tlahuanqui

borrador: tetlaixpolhuiani

borrar: poloa nitla, ixpolhuia nite

borrego: ichcatl (ovis aries)

borrego cimarrón: mazaichcatl (ovis canadensis)

borregos (plural): ichcameh

borrico: axnoconetl

bosal: ayaquimatli

Bosnia y Herzegovina: Bosnia huan Herzegovia, tlahtocayotl.

bosnio: bosnecatl, bosniatl

bosque: cuauhtlan

bosque lluvioso: ahuacuauhtlan

bosque montañoso: acacalocuauhtlan

bosque tenebroso: cuauhayauhtlan

bosque tropical: ahuacuauhtlan

bosque virgen: cuauhixtlahuatlan

bostezo: cochcamachaloliztli

bota: ehuatehuatl

bote (de basura): zolcaxitl, tlazolcaxitl, tepozcaxitl

bote (embarcación): acaltontli, acalli, acalpechtli

botes (plural): tepozcaxtin

botella: tehuiloapaztli

boticario: panamacac

botiquín: pacaxitl

botón: miuhqui

botón (de ropa): totomolli

botón apagador: yolloquimilli

botón encendedor: yolloquimilli

Botswana: Botzhuania, tlahtocayotl.

botswano: botzhuantecatl, botzhuaniatl

boulevard: cuauhohtli

boutique: tilmacalli

bóveda: tetzoquitecalli

bóveda celeste: ilhuicalpan

bóveda palatina: camatapalli

boxear: tolonhuia

boxeo: neyaoliliztli

boya: amachiotl

bracero: tlecuitl, tlecuilli

bragas: maxtlatl

bramar: tecoyoa, pipitzca

bramido: choquictli, pipitzquitl

brasa: tlexochitl

brasero: tlecuitl

brasíer: tlaxochtli

Brasil: Brasilia, tlahtocayotl.

brasileño: brasiltecatl, brasiliatl

bravo: atetechacini, tlahuele

brazalete: matemecatl, maquiztli

brazo: matzopaztli, macolli

brazo (de palanca): tlacuamihualoni

brebaje: zazaltic

breva: hicox

brillante: petztic, tlahuillo

brillantez: tonameyotl

brillar: petlani

brillo: tlanextli, tlahuilli

brincar: tzicuini, choloa, chitoni

brinco: tzicuiniliztli, chololiztli

británico: anglitlaltecatl, anglitl

brizna: ahuitatli

broca: amamalocotl

broche: tlapiltic

brócoli: cuauhtontzin

bromear: camanatlahtoa

brotado: xochtli

brotar: cueponi

brote: axittomoctli

brote (de la tierra): toctli

bruja: cihuanahualli

brujería: nahuallotl

brujo: nahualli

Brunei: Brunia, tlahtocayotl.

bruñido: petzolli

bruñir: calania nitla, petlalia

Bruselas: Bruxelia, altepetl.

brutalidad: atlacayotl

bruto: atlacamachtilli

bubas: nanahuatl

buceo: atlancalaquiztli

buche: cuicatecomatl

buda: budateotl

budismo: budayotl

budista: budatlacatl

buen: cualli

buen olor: ahualiztli

buenas noches: cualli yohualtin

buenas tardes: cualli teotlactin

bueno: cualli, yectli

buenos días: cualli tonaltin

buey: cuacuahueyotl (bos taurus)

búho: tecolotl (buho virginianus)

búhos (plural): tetecolo

buitre: cozcacuauhtli (aegypius monachus)

bule: huaxin, huaxitl (lagenaria vulgaris)

Bulgaria: Bulgaria, tlahtocayotl.

búlgaro: bulgarinecatl, bulgariatl

bullicio: necomoniliztli

bulto: quililli

buque: hueyacalli

burbuja: axittontli

burbujear: aapopoti

burdel: ahuiancalli

burgués: pochtecatl

burlar: ahahuia, cacayahua

burlón: huetzcac, tecamahuitl

Burkuna Faso: Burquinia Faso, tlahtocayotl.

burro: axnotl (equus asinus)

Burundi: Burundia, tlahtocayotl.

bus: calmimilolli

buscado: tlatemoalli

buscador: tlatemoani

buscar: temoa nitla

buscar algo: tlatemohua

búsqueda: tlatemoliztli

butaca: cuauhicpalli

Bután: Butania, tlahtocayotl.

butanés: butanecatl, butaniatl

buzo: atlancalaqui

Bibliografia sobre nahuatl

Moctezuma “El Magnifico”
Por Ignacio Romero Vargas Iturbide.
Moctezuma “El Magnifico”
Autor: Ignacio Romero Vargas Iturbide.
Editorial: Asociación Anahuacayotl de Tlaxcalacingo, A.C.

Carretera Federal Puebla Atlixco Km. 6.
Antes de ir llamar al Lic. Andrés Fernandez. Para saber si hay libros y para avisar que van para allá.
Tel. 01-22-22-84-04-28.
Me dieron el precio de 200 pesos (Son tres tomos)

Los libros tienen como dirección:
Almolonga No. 81
Col. La Paz
Puebla, Puebla. México.

Lo pueden conseguir en el Zocalo de la Ciudad de México, con los grupos que estan danzando en la explanada principal.

Nahuatl Clasico
Por .
Arte de la Lengua Mexicana,
Andrés de Olmos,
Ed. Cultura Hispanica del ICI, España.

Vocabulario Nahuatl-Castellano/Castellano-Nahuatl.
Editorial Colofón, México.

Diccionario de la Lengua Nahuatl
César Macazaga Ordoño.
Editorial Innovacion, México.

Nahuatl Práctico
Fernando Horcasitas.
Editorial UNAM, México.

Vocabulario de la Lengua Mexicana y Castellana / Castellana y Nahuatl
Alonso de Molina
Editorial Porrua, México.

Diccionario de la Lengua Nahuatl.
Remi Simeón
Editorial Siglo Veintiuno, México

La llave del Nahuatl
Angel Maria Garibay
Editorial Porrua, México

Gramatica Nahuatl
Thelma de Sullivan
Editorial UNAM, México.

Arte de la lengua mexicana
Horacio Carochi
Editorial Innovación, México

Nahuatl Clasico
Por .
Introducción al lenguaje y literatura nahuatl.
Michael Launey
Editorial UNAM, México.

Introduction à la langue et à la littérature aztèques. Tome 1.
Michael Launey
L’Harmattan, Paris

Introduction to Classical Nahuatl.
Richard Andrews

Nahuatl Contemporaneo ó Moderno
Por .
Tlahtolnahuatilli: curso elemental de náhuatl clásico en 15 fascículos
Enrique Garcia Escamilla
Editorial Plaza y Valdés, Mexico.

Lecciones de Nahuatl, con la valiosa ayuda de los topónimos o nombres geográficos de su mismo origen. 4th edition.
Editorial Hirata, Mexico.

¡Ma’titla’tocan Nahualla’tolli!: ¡Hablemos Náhuatl!: Diálogos de apoyo para practicar la lengua náhuatl del Maestro Xochime.
Revista Ce Acatl, No. 84 Febrero 1997.
www.laneta.apc.org/ceacatl

An analytical dictionary of Nahuatl.
Frances Karttunen
Ed. Austin: University of Texas Press.
Ed. University of Oklahoma Press.

Paleografías
Por Textos en nahuatl – español.
Las ocho relaciones y el memorial de Culhuacan
Domingo Chimalpahin.
Editorial. Consejo Nacional para la Cultura y las Artes, México.
Colección “Cien de México”

Diario
Domingo Chimalpahin.
Editorial. Consejo Nacional para la Cultura y las Artes, México.
Colección “Cien de México”

Xochicalco

Xochicalco me apasiona como tantos lugares como dice Axolohua (perdon si lo escribi mal ), pero es aqui donde en una opinion personal creo la afinidad de los misterios toltecas adiversas situaciones que rodaeaban al mundo.

Construida en un cerro dominaba una parte del valle de manera estrategica, copia que despues hicieron los monjes de diversas culturas, (recuerdan los templos lamas o los monasterios donde se dice los catolicos guardan los mayores secretos, digo esto basandome en supoiciciones en las cuales estoy abierto a escuchar, (por favor opinen), ya que desde las alturas puedes ver quien llega, y en caso de que quiera perjudicar, si lo logra no lo hara en la medida que desaparezca la cultura y el conocimiento.

Xochicalco , guardaba la transmision cosmica, el saber planetario, que sin menospreciar la sabiduria terrena alrededor de las culturas, evaluaba no en una pequena esfera redonda, los principios de la cultura , lo hacia a la amera de lo que hoy aparenta hacer la nasa.

Pero ademas tambien Xochicalco estaba en una frontera que en paso del tiempo se volvio altamente disputada desde los nonoalcas hasta los mexicas, que ademas compartieron Cuicuilco, Coacalco, Tullan y Tehotihuacan, Pienso en lo particular que aqui se encuentran dos de las probabilidades, mas grandes de la cultura atlante. no solo la aeronautica tambien lo que hoy llamamos electricidad (han notado que en casi todos los lugares que se dice estan dentro de la piiramides se aprecian lo grabados y los codices en las paredes, pero…¿Si se supone que usaban antorchas deberia o no existir vestigio de la zona que el humo dejo en la pared o el techo?)

y del movimiento nuclear o la energia que llamamos nuclear. No es imagiancion , es una simple observacion , y no se da en todas las zonas de arqueologia que por cierto es dificil (salvo la destruccion a que sido objeto por parte de nostros mismos) que encontraramos un camino mal planeado o una calzada llena de baches y deformaciones, lo cual implica un alto conocimiento de la Geologia. por que una cosa es suerte pero en los mas de 200 000 , centros que hoy denominamos arqueologicoshasta en los denominados “culturas salvajes” como los chichimecas o los otomies, muy por abajo sociopoliticamente de los mayas o los toltecas, se nota la estructura de cosntrucccion, que ya quisieran muchos contratistas de la actualidad poder realizar con todo y su esplendorosa maquinaria (sin ofender yo tambien trabajo en la construccion, aunque no de jefe o dueño).

Retomando el tema, Xochicalco ¿Podria ser algo asi como que la estructura total donde las diversa razas de Anahuac, llevaron sus conocimientos(Sin desmerecer los otros centros tolteca o mayas, zapotecas u olmecas, nahuas o salvajes (ya explique arriba quien podira ser?). Es por ello que se construyo a manera de fortin?, no para defenderse, sino para que todo aquel que pasara supiera que aqui estaba el conocimiento?.y al igual que su ciudad hermana gemela Chichen itza, que es punto aparte de otra discusion, pero que viene a bien mencionar, puesto que aquie esta el primer observatorio del mundo y su estructura basica y sencilla, ha perdurado aun en los modernos, son las bibliotecas de la cultura atlante y el legado para los estudiantes del toltecayotl?

Xochicalco, no pudo legarnos la verdad, acontecimientos (¿Como las sucecivas invasiones chichimecas?), junto a la gran devastacion ocasionada por el volcan Xitle que asolo la region, y las tres ocasiones en que la ciudad quedo en el abandono, nos impiden saber mas……o……quiza no?.

Un parentesis antes de irme que muestra que la ignorancia en el hombre, el miedo a saber mas , a ser custionado en sus pensamientos cuando no esta bien informado o para decir que solo que solo lo que El es , es lo que cuenta, les dejare este comentario. Que buscamos al desturir loque con tanto esfuerzo se ha recopilado?, el miedo?, lo que nos dice la gente que nos rodea? el fanatismo?. Olvidemos todo lo que nos infunde nerviosismo, olvidemos que saber mas no nos conduce a una hoguera, o a una horca, o en su caso al exilio o la burla, recordemos que tenemos la capacidad de entender, de entender no todo loq ue dicen los grandes dirigentes esta bien, como tampoco todo esta mal, es cuestion del pensamiento humano.————y les dejo esto (Qué contenían las tablillas de Babilonia, los papiros de Alejandría, los pergaminos de Constantinopla, los libros de Córdoba o los códices de Tenochtitlán, para provocar su sistemática destrucción? ¿Quién podía beneficiarse con la pérdida del conocimiento acumulado con tanto esfuerzo por distintas generaciones de pacientes buscadores del saber? La historia de los libros malditos es la de una gigantesca conspiración, fruto de pequeños complots independientes que, en su conjunto, responden a las mismas motivaciones,)

Vuh coatl

Ometecutli y Xochicalco

preguntas sobre Xochicalco:

Xochicalco el lugar de la casa de las flores es para mi algo que atrae sobre todo , por el mito que lo rodea, el ser posiblemente el Tamoanchan de la leyenda , y por sus afinidades a las ciudades mayas de Palenke y Uxmal en en lo que respecta a la arquitectura, sobre todo en la estructura de la pirámide de Quetzalcoatl donde las serpientes que bajan parecieran de la misma fisonomía que las de el templo maya, no esta construida a nivel de afluencia a pesar de de tener al río san Juan tan cerca, estando en la parte superior de un cerro dominaba gran parte del valle, pero no solo eso, concentraba en sus pirámides revelaciones de los ciclos lunares solares y planetarios.

Cerca de Tullan y Teotihuacan predominantemente toltecas, y a aunque de lejos por la vista pareciera de idéntica forma, es Xochicalco mas parecida en sus relieves a una composición olmeca o maya, aunque aunque de Teotihuacan se ha dicho que tiene afinidad con la estructura de La venta, por su orientación, conserva su estructura tolteca, es decir, Xochicalco era tolteca o no lo era, o es la fusión de las dos culturas que dejaron plasmados aquí sus conocimientos mezclados.

respuesta

Ometecutli tiene relación con el Omeyocan ya que fue ahi donde al lado de Omecihuatl (Señora de la dualidad) procrearon a los 4 divinos varones: Tlaloc, Quetzalcoatl, Tezcatlipoca y Huitzilopochtli.

Y respecto a lo de Xochicalco: su creación esta ubicada en el tercer sol, fue un laboratorio cientifico por tanto su construcciòn fue pensada para no verse con facilidad. En dicho lugar se analizaron las cuentas calendaricas, es por ello que sus piramides muestran revelaciones de los ciclos lunares, solares y planetario como explicaste.

Su construcción fue realmente en una época milenaria y su historia debe ser mas larga de lo que en realidad sabemos, por ejemplo: las investigaciones recientes refieren que Xochicalco sufrio un violento saqueo y donde además, mucha informaciòn fue quemada. Tras este ataque estuvo abandonado 400 años antes de que volvieran a estar habitada. Las revistas de arqueologia dicen que es la confluencia de 3 culturas: la nahuatl, la otomí y otra que te referire su nombre después ya que ahorita no lo tengo presente pero no es la tolteca.

No olvidemos que las culturas de Anáhuac no fueron culturas aisladas, ademàs de que sus principios educativos fueron los mismos y por tanto estan repletas de similitudes.

Los señores de la dualidad

Según he podido ver en la informaciones , Ometecuhtli y Omecihuatl, los señores de la dualidad pudieran tener mas de una probable existencia, y es lo que quiero averiguar, en algunas partes estas divinidades provienen de un solo ser divino Ometeotl, en otras en cambio se da por hecho que Ometeotl es la pareja en si , en varias mas es un ser androgino con ambas cualidades masculino-femenino, y concerniente a esto, se da el caso en otras publicaciones de que es un ser que solo existía en el principio creando el Omeyocan, posteriormente dándose el tiempo, para crear una pareja con la cual crearía cuatro hijos, que se relacionarían con los cuatro primeros soles.

Se da el caso también que a Ometecuhtlti, lo transfieren al otro lado de la vida espiritual convirtiéndolo en Mictlantecuhtli y dándole a su esposa el nombre de Mictlantecihuatll, lo cual es aceptable si se diera el caso de dualidad extrema el señor del cielo y del infierno, ( Se que no es un infierno en el sentido judeo cristiano islamico ),Aquí es donde empieza una de mis primeras dudas, me hablan de trece cielos y de siete infiernos en algunos casos nueve, he localizado doce cielos y cinco “infiernos”que a continuación te doy.

El Omeyocan la región más alta de los cielos, el cielo doble del dios doble, Seguido del Teotlauhco, mansión roja del dios del fuego, el Teocozauhco, mansión amarilla del sol, el Teoixtac, mansión blanca de la estrella de la tarde, (Estos tres soles desaparecieron en las desapariciones de las catástrofes de las primeras razas humanas) Hizo Ometecuhtli un cielo intermedio, el Itzapan Nanazcayan, para separar el cielo de los dioses, de los hombres. Formo asimismo siete cielos inferiores, Ilhuicatl Xoxouhco, cielo azul que se ve de día, Ilhuicatl Yayauhco, cielo oscuro de la noche, Ilhuicatl Mamaloaco, cielo en que se ven los cometas, Ilhuicatl Huitztlan, cielo en que se ve la estrella de la tarde, Ilhuicatl Tonatiuh, cielo en que se ve el sol, Ilhuicatl Tetlaliloc, o Citlalco, el espacio, cielo en que se ven las estrellas, Ilhuicatl Tlalocatipan Meztli, el cielo en donde se aprecia la luna, las nubes, el aire. Los “infiernos” de los cuales he leído sobre que son zonas inmediatas y compuesta por nueve estratos o zonas (acaso podríamos pensar que abr alguna relación con el infierno de Dante, alguna información templaria?) Primer nivel: aquí los recién llegados vadean un río con la ayuda de un perro (cerbero?), de ahí la costumbre de venerarlos y tratarlos con respeto. Segundo nivel: aquí dos grandes montañas se acercan y alejan impidiendo el paso a los muertos, así que tienen cruzar entre ambas rápidamente y con cuidado para no quedar aprisionados.(Caridbis y scilla?)Tercer nivel: llamado Cerro de Navajas, donde los visitantes son atacados con cuchillos de obsidiana y pedernal sumamente afilados. Cuarto nivel: aquí hace un frío que corta y también cae nieve. Quinto nivel: en este lugar se encuentran los vientos más fuertes, que levantan los cuerpos y los golpean a merced del aire. Sexto nivel: en este lugar mora el dios de las flechas erradas. Todas las flechas que se han perdido en batalla y que no han tenido un blanco, son lanzadas por él a los muertos en su camino y de este modo, los va desangrando. Séptimo nivel: esta es la morada de un jaguar que devora los corazones. Octavo nivel: aquí el alma es por fin liberada de su cuerpo, de toda sensación y dolor. Noveno estrato: este es el Recinto de la Muerte o del Descanso Eterno (Chicunamictlan), está regido por los señores del inframundo: Mictlantecuhtli y Mictlantecihuatl. Una vez vencido el último obstáculo, una extensión de nueve aguas, las almas alcanzan la paz eterna. El Chichihuacuauhco, ubicado en el Tamoanchan, el lugar de nuestra vida donde esta el árbol de leche, donde los niños que morían antes de tiempo, esperaban turno para regresar y poblar el mundo, cuando desapareciera la raza que habitaba en la tierra, Mictlan, donde llegaban los que morían en forma natural, sin distinción de rango o clase social, aunque aquí se pensaba que no era un viaje del alma sino del cuerpo del difunto el cual salía de su tumba a los cuatro años de ser enterrado. Tlalocan, ubicado al sur en su caso muertes relacionadas con Tlaloc donde los que por alguna causa habían padecido enfermedad o habían sido asesinados, recibían una segunda vida, que Vivian, durante un tiempo igual al que les había faltado en la tierra, La cuarta mansión era la casa del sol Tonatiuhchan en lhuicatl Tonatiuh, (aquí hay otra confusión es esta casa perteneciente al reino de los cielos o a la casa de los muertos)donde morían los donde llegaban los que morían en batalla, o a causa de esta, ya se por su agonía, o al ser prisioneros que dada la tradición debían sacrificarse a Huitzilopochtli o al culto solar.: se ubica al Oriente,. Esta cubierto con flores blancas, amarillas y rojas. Los guerreros y sacrificados se reúnen al amanecer para llevar al astro Sol por el camino del cielo hasta que este alcanza el cenit. Cincalco: se ubica al Poniente, es el Lugar de la Casa del Maíz o el Lugar de las Mujeres (Cihuatlampa). Aquí van las mujeres que han muerto dando a luz a su primer hijo, y en la creencia de que este podría ser un futuro guerrero, se entiende la labor de parto como una gesta guerrera. Son las famosas Cihuateteo, encargadas de relevar a los guerreros en el cenit y llevar al Sol hasta el ocaso, cuando entrará en las regiones del inframundo.

Si hacemos un recuento contamos doce cielos y cinco “infiernos”. Existe un cielo mas con otro nombre ? o debemos de dar por hecho que el Omeyocan al ser el cielo doble se cuenta por dos lo cual nos daria los trece cielos. Y en el caso de los infiernos, cinco descritos acaso debemos dar por doble el Tamoanchan y dividirlo en una especie de limbo-purgatorio, lo que nos daria seis, y al final elChicunamictlan, tambien como Omeyocan seria doble lo cual nos daria los siete, pero si se dan los estratos como infiernos entonces como se llaman?

Quiero decir que algunas cosas que puse encerradas en paréntesis son similitudes probables tal como si pusiera que el taoismo chino basado en la dualidad tambien estaría dentro del concepto de Ometeotl o como se ha dicho aquí en el significado de la palabra amen , (de acuerdo, así sea, ) y la descripción que nos dio Valiont, AUM, (que en sánscrito se producía om, y es una de las máximas mantras de los brahmanes vedhicos), o en maya que da la configuración de hombre y mujer en la casa, son tal vez la misma palabra con difernte apreciacion.

En la búsqueda de entender mas , espero que me ayuden , y cualquiera que quiera darme una opinión o un

Comentario será bien recibido.

Vuh coatl

Cuantos grupos indigenas quedan en Mexico?

Estoy leyendo un escrito de alguienque dice que no hay indigenas y dialectos en Mexico.
Solo como dato envio cuantos grupos indigenas quedan con su propio dialecto y cuantos miembros sobreviven.

Población de 5 años y más que habla alguna lengua indígena

Estados Unidos Mexicanos 5,282,347
Aguacateco 118
Amuzgo 28,228
Cahita 462
Cakchiquel 436
Chatino 28,987
Chiapaneco 181
Chichimeca jonaz 1,582
Chicomucelteco 24
Chinanteco 103,942
Chinanteco de Lalana 12
Chinanteco de Ojitlan 4,443
Chinanteco de Petlapa 1
Chinanteco de Quiotepec 1
Chinanteco de Sochiapan 3
Chinanteco de Usila 676
Chinanteco de Valle Nacional 22
Chocho 12,553
Chol 128,240
Chontal 23,779
Chontal de Oaxaca 2,232
Chontal de Tabasco 10,256
Cochimi 148
Cora 11,923
Cucapa 136
Cuicateco 12,677
Huasteco 120,739
Huave 11,955
Huichol 19,363
Ixcateco 1,220
Ixil 238
Jacalteco 1,263
Kanjobal 14,325
Kekchi 1,483
Kikapu 232
Kiliwa 41
Kumiai 96
Lacandón 104
Mame 13,168
Matlatzinca 1,452
Maya 713,520
Mayo 37,410
Mazahua 127,826
Mazateco 168,374
Meco 39
Mixe 95,264
Mixteco 383,544
Mixteco de la costa 32
Mixteco de la mixteca alta 1,480
Mixteco de la mixteca baja 1,813
Mixteco de la zona mazateca 3
Mixteco de Puebla 2
Motocintleco 235
Náhuatl 1,197,328
Ocuilteco 755
Opata 12
Otomí 280,238
Paipai 223
Pame 3,096
Pame del norte 30
Pame del sur 2,606
Papabuco 19
Pima 716
Pima alto 128
Pima bajo 16
Popoluca 31,079
Popoluca de Oluta 3
Popoluca de Texistepec 172
Purépecha 94,835
Quiche 498
Seri 561
Solteco 51
Tarahumara 54,431
Teco 107
Tepehua 8,702
Tepehuan 18,469
Tlapaneco 68,483
Tojolábal 36,011
Totonaca 207,876
Triqui 14,981
Tzeltal 261,084
Tzotzil 229,203
Yaqui 10,984
Yuma 26
Zapoteco 380,690
Zapoteco de Cuixtla 11
Zapoteco de Ixtlán 723
Zapoteco del istmo 133
Zapoteco del Rincón 19
Zapoteco sureño 16,530
Zapoteco vallista 5,350
Zapoteco vijano 1
Zoque 43,160
Otras lenguas 444
Insuficientemente especificado 225,860

De: Cenzontle_Mx Enviado: 03/09/2005 17:54
Creo que tus datos son del inegi 1990, revisé el del 2000 y ya pasaron de 6 millones. Pero el cuadro que encontré no especifica tanto como el que ya habías puesto (y ya estamos en el 2005):

Principales lenguas            1990                      2000
Total                                  5 282 347            6 044 547
Náhuatl                              1 197 328            1 448 936
Maya                                713 520                800 291
Zapoteco a                        403 457              452 887
Mixteco b                          386 874              446 236
Tzotzil                                229 203              297 561
Otomí                                280 238              291 722
Tzeltal                                261 084              284 826
Totonaca                            207 876              240 034
Mazateco                          168 374              214 477
Chol                                  128 240              161 766
Huasteco                            120 739              150 257
Mazahua                            127 826              133 430
Chinanteco c                      109 100              133 374
Purépecha                          94 835                121 409
Mixe                                  95 264                118 924
Tlapaneco                          68 483                99 389
Tarahumara                        54 431                75 545
Zoque                                43 160                51 464
Amuzgo                              28 228                41 455
Chatino                                29 006              40 722
Tojolabal                            36 011                37 986
Mayo                                  37 410                31 513
Huichol                              19 363                30 686
Tepehuán                            18 469                25 544
Cora                                  11 923                16 410
Huave                                11 955                14 224
Cuicateco                          12 677                13 425
Yaqui                                10 984                13 317
Otras lenguas indígenas
en México                          376 289              256 737

«Indio», «indígena», «amerindio» e «hindú»

«Indio», «indígena», «amerindio» e «hindú»
En México «indígena» se usa como eufemismo para «indio», aunque las dos palabras tienen orígenes diferentes. «Indio» viene de «Las indias», toponímico del lugar al que creyó llegar Colón. «Indígena» viene del latín indigena, cuyas raíces significan «nacido en». Por ejemplo, los europeos son indígenas de Europa.

    Ya que la palabra «indio» se usa racistamente como sinónimo de «inculto», y «salvaje», se usó el término «indígena» como eufemismo en el título del «Instituto Nacional Indigenista» (INI), el ahora -con un título todavía más rebuscado-, «Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas». Incluso se ha acuñado el término «indigenismo» e «indigenista», que se refieren a la actitud en pro de las comunidades amerindias. Científicamente, se le llama «amerindio» (del inglés Amerindian) al individuo o comunidad cuya raza es nativa del continente americano.

    Hay quien dice que usar la palabra “indio” para referirse al amerindio es incorrecto, porque el uso viene de una confusión, y que “indio” es “el nativo de la India” y nada más. Eso sería como decir que el “indio” en Emilio, El indio, Fernández, Tizoc, amor indio, y en “indiano” se refieren a la India, lo cual , además de ridículo, sería negar un uso amplisísimo de ya cuatro siglos en todo el mundo de habla hispana.

    Diga lo que diga la Real Academia Española, a cualquier hispanohablante le suena raro que se use la palabra «indio» para referirse a “lo relativo a la India”. Prefiere usar la palabra «hindú» (del francés hindou). Y para referirse al “seguidor del hinduismo”, usa «hinduista».

Etimología

 
shidh > shindhuh > Shindhuh > Hindu > Indós > Indus > Indias > indio
sánscrito
(moverse) 
  sánscrito
(río) 
  sánscrito
(río Indo) 
  persa
(Indo;
India) 
  griego
(Indo) 
  latín
(Indo) 
  español
(India;
América) 
  español
amerindio

 
*gen- > *indu + -gena > indigena > indigena
PIE
(engendrar)  latín
(en, dentro) +    latín
(nativo)  español
(nativo)

Literatura mexicana prehispánica y sacralidad

Literatura mexicana prehispánica y sacralidad
El día de hoy, el refugio más fácil de socorrer que tiene un pueblo de actitud fácil es la identidad nacional. Los nacionalistas se buscan héroes y figuras vernáculas para ponerlas en monedas, billetes, calles, parques, librerías y planes de estudios. El estudiante de la carrera de «Lengua y literaturas hispánicas» de la UNAM debe cursar durante su primer año cierta materia llamada “Literatura Mexicana I, prehispánica”. ¿Será cierto que existió en México una «Literatura prehispánica»?

    La pregunta anterior no está sujeta a discusión. Por supuesto que existió la literatura mexicana precolombina. Quien duda de la anterior afirmación es alguien que cree que en el continente no existió nada literariamente relevante antes de la llegada de la europea lengua castellana, y que la única literatura de lo que ahora llamamos Latinoamérica ha sido la «hispanoamericana».

    Quien trate de estudiar con justicia y objetividad la realidad humana y espiritual precolombina en el continente americano tiene que ser algo antropólogo. Aún delimitando el campo geográfico de estudio al territorio nacional, y luego partiéndolo a la mitad para analizar sólo la parte considerada Mesoamérica, el entusiasta se queda corto. El término corresponde a una abstracción geográfica y no a 1 solo estado uniforme. Se refiere a un conjunto de pueblos que si bien tuvo similitudes culturales evidentes (la alimentación, el calendario, los rituales y la paralelidad de divinidades), no pueden en ningún considerarse una única cultura. Y el estudio se complica si recordamos que del preclásico temprano al posclásico tardío hay un espacio de más de 2500 años según unos y de 4000 años según otros. Ni hablar de la cantidad de lenguas que tuvieron escritura en alfabeto latino y que sería necesario aprender para estudiarlos «en sus fuentes», ni de conocer a profundidad sistemas de escritura no alfabéticos. Es por esto que el literato acude a la solución sencilla: estudiar sólo las más representativas obras de las más representativas culturas. En este caso, algunas nociones sobre lo que queda de códices y algunas traducciones del náhuatl y lenguas mayas de anales, cantos, crónicas, descripción de ritos y de algún sustrato dramático. El problema no es tan grave en cuanto a estos aspectos. La verdadera e inadvertida dificultad es darse cuenta que, al estar situado uno en una cultura globalizada con ya arraigadas tradiciones europeas (más que occidentales), nos estamos enfrentando con una conglomerado de civilizaciones no emparentadas a la nuestra, que bien podemos empezar a comparar a partir de nuestras similitudes como seres humanos y de los universales sociales y religiosos, aunque al final nos quedemos más asombrados que comprensivos con los habitantes antiguos de nuestro patrio suelo.

    ¿Qué tanto debe un literato comprender a buen modo la cosmovisión precolombina? Mucho, dada la naturaleza de los textos. En el caso mexica, ya el padre Ángel María Garibay «descubrió» la «Literatura náhuatl», ya el doctor Miguel León Portilla analizó la «Filosofía náhuatl», por mencionar sólo un par. Ambos han sido precavidos en su labor. Recuerdo ridículos casos de zocaleros y otros fanáticos que con ligereza colérica decían estupideces tan difundidas como:
 

El náhuatl es de las lenguas más completas y perfectas que han existido, en opinión de destacados lingüistas.

El náhuatl no es un dialecto. Es un idioma porque tiene Academia de la Lengua y Diccionario.

    Cuando los lingüistas son de la opinión que no hay ni motivos ni necesidad de atreverse a afirmar que hay idiomas mejores que otros, y cuando son realmente pocas las lenguas que tienen alguna organización de intenciones normativas como nuestra RAE. El quechua tiene Academia de la Lengua y no por eso es menos idioma que el inglés, que no la tiene.

    Los casos anteriores son los de personas que vuelven los ojos al pasado nacional para buscar una identidad con la cual ampararse. Sobrevaloran antes de conocer. O lo ven “por encimita”, y llenan sus casas de figuritas de dioses que no conocen, aprenden a bailar en un pie y memorizan cómo decir “I love you” en zapoteco de Juchitán. Y es lo que debe evitar el investigador objetivo.

    Otro ejemplo de simplicidad fue la siguiente afirmación, digna de un poco más de escrutinio:
 

«Teotl» no significa «Dios». El «Teotl» del náhuatl no corresponde con el «Dios» de occidente.

    Ésta es también una de las frases célebres de los zocaleros. En cierto modo, se les puede dar razón diciendo que, al ser dos cosmovisiones no emparentadas, un concepto que los sabios filólogos han tomado para traducir el «Teotl» como «Dios» y viceversa es en cierto modo forzado. En ciertos documentos se cita a Huitzilopochtli como «in Diablo Vitzilobuchtli» (y para «diablo» usan «tlacatecolotl»), y al Dios cristiano se le llama «in huel nelli Teotl Dios, in Ipalnemohuani, in Teyocoyani, in Tloque Nahuaque, in Ilhuicahua, in Tlalticpaque», “el verdaderísimo teotl por quien se vive, el creador de las personas, el dueño de la cercanía y de la inmediación, el dueño del cielo, el dueño de la tierra”. ¿Será sólo adaptación de los traductores o en verdad son términos que no se corresponden?. ¿Era Huitzilopochtli un Teotl o un Dios o ninguno?.

    A oídos de un antropólogo de habla española le sería ridículo usar su palabra «Dios» solamente para el de su religión. Llamar ? al dios si es japonés, ? si es chino, ? o ??? si es coreano, ???? si es árabe, ???? si es griego, deus, si es latino, ku’ si es maya y así sería demasiado afán polígloto.

    En fin. De ahí que el estudio de las culturas mexicanas prehispánicas sea tan particular.

1 58 59 60 61 62 70